(Trích trong Trong Phan Tấn Thành, Hiểu Để Sống Đức Tin (Tp. HCM: Học viện Đa Minh, 2009), tr. 267-172, bài này đã được phát thanh trên Đài Vatican tiếng Việt, ngày 06/09/1992)
Trong Kinh Tin kính có câu: “Tôi tin các thánh thông công”. Các thánh thông công có nghĩa là gì?
Trước khi đi vào nội dung, cần nói qua vấn đề từ ngữ. Tiếng Việt mình nói là “các thánh thông công”, nhưng nguyên bản La-tinh thì nói ngược lại: sự thông công của các thánh (communio sanctorum). Communio thường được dịch là “thông công, thông hiệp, hiệp thông, thông hảo, giao hảo”. Còn sanctorum thì sao? Có đến ba lối giải thích khác nhau, dựa theo cách cấu tạo văn phạm. Thường thì chúng ta quen hiểu “sancti” là các thánh. Nhưng các thánh là ai? Câu hỏi được đặt ra, vì lẽ trong khi chúng ta thường quan niệm các thánh là những người thánh thiện nhân đức, các phúc nhân trên trời, thì trong các thư gửi các giáo đoàn, thánh Phaolo đã nhiều lần gọi tất cả các tín hữu là các thánh, xét vì họ đã được thánh hóa trong Chúa Kitô nhờ bí tích rửa tội.
Thế là ta đã có hai lối giải thích rồi, tức là: một, sự thông hiệp của các thánh trên trời (hay với các thánh trên trời); hai, sự thông hiệp của các Kitô hữu (giữa các tín hữu với nhau). Thế nhưng dựa theo văn phạm, tiếng “santorum” có thể dùng theo trung tính (sancta), những sự thánh; vì vậy “communio sanctorum” phải dịch là thông hiệp trong những sự thánh, tức là những bí tích. Giữa ba cách giải thích như vậy, ta phải hiểu thế nào về “communio sanctorum”? Thực ra mỗi thuyết đều có thể trưng dẫn rất nhiều chứng cứ Giáo phụ và thần học để biện minh. Tuy nhiên, thay vì xét thuyết nào đúng thuyét nào sai, thiết tưởng nên chấp nhận rằng “communio sanctorum” bao gồm cả ba nghĩa. Cả ba cùng bổ túc cho nhau để làm sáng tỏ hơn bản chất của Hội thánh.
Nhưng xét theo lịch sử, ý nghĩa nào có tính cách nguyên thủy hơn, cổ điển hơn?
Thật khó xác định được. Các sử gia chưa đồng ý về điểm từ lúc nào công thức “communio sanctorum” được ghi vào kinh Tin kính. Theo ý kiến của đa số, có lẽ vào thế kỷ V. Tuy nhiên, sự phát biểu công thức là một chuyện, còn niềm tin là một chuyện khác. Tỉ như tín điều về đức Mẹ hồn xác lên trời được long trọng tuyên bố vào năm 1950, nhưng niềm tin của dân Kitô vào đạo lý ấy thì có cả hơn chục thế kỷ nay rồi. Trở lại với vấn đề đang bàn, chúng ta không rõ công thức “communio sanctorum” được xen vào kinh Tin kính từ bao giờ, nhưng chắc chắn niềm tin về sự thông hiệp giữa các tín hữu đã có ngay từ đầu Giáo hội. Xét về ba ý nghĩa của công thức áy, ta có thể giả thiết như sau.
– Trong các thư gửi các giáo đoàn, thánh Phaolô nhiều lần gọi các tín hữu là các thánh, xét vì họ đã được thánh hóa nhờ đức Kitô qua bí tích rửa tội. Vì thế có thể là ý nghĩa này cổ điển hơn hết. Theo đó “communio sanctorum” ám chỉ chính Giáo hội, theo nghĩa là hợp bởi một cộng đoàn những thánh nhân, những người đã được Chúa cứu ra khỏi thế gian, tội lỗi. Họ họp thành một gia đình, một thân thể nhiệm mầu, vì cùng chia sẻ với nhau một niềm tin, một sức sống, một hy vọng.
– Có lẽ về sau, khi Kitô giáo được nhận làm quốc giáo ở Rôma, các tín hữu mất dàn ý thức về sự khác biệt với thế giới chung quanh, xét vì xem ra tất cả mọi người đều có đạo rồi. Vì vậy mà sự liên kết giữa các tín hữu trong cộng đồng trở nên lỏng lẻo, đang khi đó thì thần học về việc tôn kính các thánh phát triển mạnh, nhất là từ thới trung cổ. Hậu quả là khi nói đến “communio sanctorum”, người ta nghĩ đến sự thông hiệp giữa những tín hữu ở đời này với các thánh nhân trên trời, giữa Giáo hội chiến đấu với Giáo hội khải hoàn: các tín hữu dưới thế xin các thánh trưng bày công trạng của mình để cầu bầu cho mình. Dưới viễn ảnh này, ta có thể dịch “communio sanctorum” là “các thánh thông công”, nghĩa là các thánh chia sẻ những công đức của các ngài cho chúng ta.
– Cũng trong chiều hướng ấy, ta có thể áp dụng “các thánh thông công” cho các người còn phải đền tội trong luyện ngục nữa. Chúng ta dâng lời cầu nguyện, việc hy sinh để đền bù thay cho họ.
Tóm lại, “communio sanctorum” có thể hiểu là tất cả các tín hữu (tức là các thánh nhân) họp thành một sự thông hiệp, một gia đình, hoặc có thể hiểu là các tín hữu tại thế này thông hiệp với các thánh nhân trên trời, hoặc các linh hồn nơi luyện tội.
Thế còn “thông hiệp trong các sự thánh” có nghĩa là gì?
Cái đó tùy theo cách ta hiểu tiếng các thánh nhân. Nếu ta hiểu tiếng các thánh nhân theo nghĩa là hết các tín hữu, thì các “sự thánh” có nghĩa tất cả những gì giúp chúng ta nên thánh, tựa như ân sủng, các nhân đức (đặc biệt là đức tin, cậy, mến), và nhất là Chúa Thánh Thần, chủ động của sự thánh hóa. Tất cả chúng ta cùng chia sẻ một kho tàng ấy, và hậu nhiên, chính kho tàng ấy tạo ra một dây liên kết giữa chúng ta. Còn nếu hiểu các thánh nhân như là các phúc nhân trên trời, thì sự thông hiệp vào các sự thánh được hiểu là chúng ta được hưởng nhờ những công nghiệp, lời cầu bầu của các ngài, và các linh hồn trong luyện tội cũng được chia sẻ những việc lành ấy nữa. Dù sao đi nữa, chúng ta không bao giờ được quên rằng nguyên ủy, căn bản của các sự thánh, của các huân lao công trạng trong Hội thánh chính là Chúa Kitô, ơn cứu chuộc mà Ngài đã mang cho nhân loại, và được chuyển cho chúng ta qua các bí tích.
Liệu có tìm ra tiếng nào trong Việt ngữ để dịch “communio sanctorum” hay hơn không?
Tôi xin nhường cho những người khác chuyên môn hơn tôi về ngôn-ngữ-học. Thiết tưởng điều quan trọng ở đây là tìm ra những hậu quả của tín điều quen gọi là “các thánh thông công”.
Trước hết nó nhắc nhở chúng ta rằng chúng ta không lẻ loi cô đơn trong con đường cứu rỗi. Trong khi mà một số tôn giáo khác nhấn mạnh đến sự cố gắng cá nhân để được cứu độ, thì Kitô giáo chủ trương rằng ơn cứu rỗi được Thiên Chúa ban cho cộng đồng Giáo hội, đứng đầu là đức Kitô. Chúng ta lĩnh nhận ơn cứu rỗi nhờ sự tham gia vào cộng đồng ấy. Hậu nhiên, trên con đường cứu rỗi, chúng ta không đi một mình, nhưng cùng đi với hằng trăm ngàn người khác, cùng liên kết nhau trong cùng một niềm tin cậy mến. Chúng ta cùng giúp nhau tiến nước, san sẻ vui buồn với nhau.
Một hậu quả khác của tín điều các thánh thông công là hình ảnh về Giáo hội. Nhiều người quan niệm Giáo hội như một xã hội tổ chức phẩm trật, trong đó có lớp người cầm quyền, và đa số còn lại chỉ biết vâng phục. Nhưng họ quên rằng Giáo hội tiên vàn là Hội thánh, hội của các thánh, nhằm giúp nhau nên thánh, với những phương tiện thánh hóa. Và người cấp cao trong Hội thánh ấy không phải là người có quyền thế mạnh mẽ hơn hết, nhưng là người công đức thánh thiện.
Từ hai điểm về chiều kích cộng đồng của ơn cứu rỗi, cũng như về chiều kích thánh thiện cả Giáo hội, chúng ta có thể rút thêm một hậu quả khác, đó là tính cách liên đới của bất cứ hành vi gì tốt xấu của ta. Khi ta làm điều tốt, cho dù nơi rất kín đáo không ai biết, thì công việc tốt ấy cũng mang lại công nghiệp cho tất cả cộng đồng Giáo hội, tất cả những anh chị em trong Hội thánh đều được nhờ công đức việc tốt của ta. Ngược lại, khi ta làm điều xấu, cho dù rất là tư riêng, thì nó cũng ảnh hưởng cách này hay cách khác tới các phần tử khác của Giáo hội.
Ngoài ra ta cũng còn có thể thêm một hậu quả khác nữa về hình ảnh của Giáo hội. Khi giải thích tín điều “các thánh thông công”, các sách giáo lý đều cắt nghĩa rằng có sự thông công giữa Giáo hội chiến đấu trên mặt đất, với Giáo hội khải hoàn trên trời và Giáo hội đau khổ nơi luyện tội. Thực ra không phải là có ba Giáo hội; nhưng chỉ có một Giáo hội mở rộng lên trên các giới hạn không gian và thời gian. Giáo hội không phải chỉ gồm các tín hữu hiện sống trên dương gian này. Nó bao gồm hế t tất cả những người công chính từ tạo thiên lập địa cho đến ngày tận thế. Nó bao gồm hầu như cả nhân loại, xét vì Chúa muốn cho hết tất cả mọi người được cứu rỗi. Nó bao trùm cả những người chưa gia nhập Giáo hội hữu hình nhưng đã trở nên công chính nhờ ơn Chúa. Nhất là nó bao trùm những người thân yêu của ta đã ra đi, và ta mong có ngày gặp lại; nó bao trùm đức Kitô, Đức Maria, các thánh: tất cả muốn coi ta là anh em trong đức Kitô.
Trong thời cận đại, có văn kiện nào quan trọng của Giáo hội về tín điều này hay không?
Văn kiện quan trọng hơn cả là Hiến chế tín lý về Giáo hội của công đồng Vaticanô II, từ số 49 đến số 57. Ngoài ra, ý niệm về Giáo hội như một sự thông hiệp được trình bày trong nhiều văn kiện của Toà thánh sau công đồng; mới đây là bức thư của Bộ Giáo lý đức tin gửi các Giám mục ngày 28/5/1992. (Xt. GLHTCG số 946-959)
